महाराष्ट्राच्या सामाजिक चळवळींचा आधारवड डॉ. एन. डी. पाटील

गेली सात दशके महाराष्ट्राच्या सामाजिक, शैक्षणिक, राजकीय आणि प्रबोधनाच्या चळवळीत काम करणार्‍या अनेक संस्था व संघटनांचे आधारस्तंभ, कष्टकरी, शेतकरी आणि वंचितांचा बुलंद आवाज, ज्येष्ठ विचारवंत व पुरोगामी चळवळीचे अत्यंत धडाडीचे आणि लढाऊ नेतृत्व असलेल्या प्रा.डॉ.एन.डी. पाटील यांचा आज तृतीय स्मृतिदिन. त्यानिमित्ताने त्यांच्या सामाजिक चळवळींना उजाळा….

डॉ. एन. डी. पाटील हे महाराष्ट्रातील सामाजिक, शैक्षणिक आणि राजकीय क्षेत्रातील एक द्रष्टे नेते, विचारवंत आणि कुशल संघटक होते. त्यांच्या कार्यामुळे महाराष्ट्राच्या सामाजिक चळवळींना दिशा मिळाली. डॉ. एन. डी. पाटील हे शेतकरी कामगार पक्षाचे (शेकाप) प्रमुख नेते होते. शेतकऱ्यांच्या चळवळीतील योगदान अतिशय व्यापक आणि प्रेरणादायी होते. त्यांनी शेतकऱ्यांच्या आर्थिक, सामाजिक आणि राजकीय सक्षमीकरणासाठी आयुष्यभर लढा दिला. शेतकऱ्यांच्या हक्कांसाठी आंदोलनाची धुरा सांभाळली. शेतीमालाला योग्य भाव मिळावा यासाठी त्यांनी हमीभावाच्या मागणीसाठी आंदोलने केली. शेतकऱ्यांच्या प्रश्नांना न्याय देण्यासाठी त्यांनी शेतकरी संघटनांना एकत्र केले आणि सामूहिक लढ्याला बळकटी दिली. कर्जबाजारीपणामुळे आत्महत्या करणाऱ्या शेतकऱ्यांचे प्रश्न त्यांनी ठामपणे मांडले. भूमिहीन शेतकऱ्यांना जमिनीचे हक्क मिळावेत यासाठी त्यांनी भूसुधारणा चळवळ उभी केली. भूसुधारणांबाबत प्रभावी कायदे व्हावेत आणि त्यांची अंमलबजावणी होण्यासाठी काम केले. डॉ. एन. डी. पाटील यांनी जलसंपत्तीच्या शाश्वत वापरावर भर दिला. शेतकऱ्यांच्या समस्या सोडवण्यासाठी त्यांनी महाराष्ट्राच्या आणि केंद्र सरकारच्या धोरणांवर परिणामकारक दबाव आणला. सहकारी साखर कारखाने आणि दूध उत्पादन संघटनांच्या स्थापनेसाठी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावून सहकारी तत्वज्ञानावर आधारित आर्थिक विकासाचे मॉडेल त्यांनी राबवले. डॉ. एन. डी. पाटील यांचे शेतकऱ्यांच्या चळवळीतील योगदान हा महाराष्ट्राच्या कृषी क्षेत्रातील परिवर्तनाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. शेतकऱ्यांच्या जीवनात सुधारणा घडवून आणण्यासाठी त्यांनी केलेले काम आजही मार्गदर्शक ठरते. त्यांनी शेतकऱ्यांच्या आत्मसन्मानाची भावना जागृत केली आणि त्यांना त्यांच्या हक्कांसाठी लढण्याचे बळ दिले.
डॉ. एन. डी. पाटील यांनी जातीभेद, अस्पृश्यता आणि समाजातील असमानतेच्या विरोधात ठाम भूमिका घेतली. सामाजिक समतेसाठी त्यांनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या विचारांचा प्रचार केला आणि वंचित समूहांना न्याय मिळवून देण्यासाठी प्रयत्न केले. समाजातील विविध घटकांना एकत्र आणून जातीय सलोखा आणि एकात्मता प्रस्थापित करण्याचे काम केले. महिलांना शिक्षण, रोजगार आणि स्वावलंबन मिळावे यासाठी त्यांनी विशेष प्रयत्न केले. महिलांच्या आर्थिक स्वातंत्र्यासाठी सहकारी संस्थांमध्ये त्यांना स्थान दिले शिवाय महिलांच्या विरोधातील सामाजिक अन्यायाला विरोध केला आणि त्यांच्या हक्कांसाठी चळवळी उभारल्या. सहकार ही ग्रामीण विकासाची चळवळ आहे, या तत्त्वावर त्यांनी ग्रामीण भागाचा विकास साधला. सहकार चळवळीच्या माध्यमातून त्यांनी ग्रामीण अर्थव्यवस्थेला बळ दिले. सहकारी साखर कारखाने, दूध संघ, आणि ग्रामीण बँकांच्या माध्यमातून त्यांनी शेतकऱ्यांना आर्थिक स्थैर्य दिले. लघु सिंचन प्रकल्पांना प्रोत्साहन दिले, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना शेतीसाठी पुरेसे पाणी उपलब्ध झाले. पर्यावरण संवर्धनासाठी त्यांनी झाडांची लागवड आणि नैसर्गिक संसाधनांच्या शाश्वत वापराबाबत जनजागृती केली.
शेतमजुरांसह कारखाना कामगार, हातमजूर आणि कष्टकऱ्यांच्या हक्कांसाठी त्यांनी आंदोलने केली. किमान वेतन, कामाचे योग्य तास, आणि सुरक्षित कार्यस्थिती मिळवून देण्यासाठी त्यांनी कामगार संघटनांना बळ दिले. गरिबांसाठी न्यायालयीन व्यवस्थेत सुधारणा होण्यासाठी काम केले. वंचितांना कायद्याचा आधार मिळावा यासाठी मोफत कायदेशीर सल्ला आणि मदत केंद्रे उभारली. संविधानाच्या मूलभूत तत्त्वांचा प्रचार करून त्यांनी समाजात लोकशाही मूल्ये बिंबवली. समानता, स्वातंत्र्य, आणि बंधुता या तत्त्वांना त्यांनी आपल्या चळवळींमध्ये सर्वोच्च स्थान दिले. दलित, आदिवासी, आणि मागासवर्गीयांसाठी आरक्षण, शैक्षणिक सवलती, आणि रोजगाराच्या संधी निर्माण व्हाव्यात यासाठी त्यांनी सातत्याने प्रयत्न केले. समाजातील वंचित घटकांसाठी त्यांनी अनेक आंदोलने आणि चर्चासत्रांचे आयोजन केले.
डॉ. एन. डी. पाटील यांचे कोल्हापुरातील टोल आंदोलन महाराष्ट्रातील एक महत्त्वपूर्ण सामाजिक व राजकीय चळवळ होती. त्याचं मुख्य उद्दिष्ट सार्वजनिक रस्त्यांवर असलेल्या टोल नाक्यांच्या संदर्भात होणारी लूट थांबवणे, शेतकऱ्यांना व सामान्य नागरिकांना अधिक माफक दरात टोल भरण्याचा हक्क मिळवणे, आणि टोल नाक्यांवर होणाऱ्या अन्यायाचा विरोध करणे होते. टोल चुकवण्याच्या संदर्भात त्यांचे आंदोलन शेतकरी आणि सामान्य जनतेला मोठ्या प्रमाणावर एकत्र आणण्यात यशस्वी झाले. डॉ. एन. डी. पाटील यांचे नेतृत्व या आंदोलनात अत्यंत प्रभावी होते, कारण ते केवळ शेतकऱ्यांच्या हक्कांसाठीच लढले, तर सामाजिक न्याय, समानता आणि राष्ट्रहिताच्या दृष्टीकोनातून ते कडक भूमिका घेत होते. त्यांच्या या आंदोलनाने सरकार आणि प्रशासन यांना टोल प्रणालीच्या पुनरावलोकनासाठी भाग पाडले, आणि अनेक ठिकाणी अधिक पारदर्शकता आणि शाश्वत दर ठरवण्यासाठी दबाव निर्माण केला. टोल आंदोलनाच्या माध्यमातून त्यांनी लोकांना एकत्र केले आणि सार्वजनिक समस्यांवर जनजागृती केली.
डॉ. एन. डी. पाटील आणि रयत शिक्षण संस्था या एकाच नाण्याच्या दोन बाजू. रयत शिक्षण संस्थेचे ते अनेक वर्षे चेअरमन होते. रयत शिक्षण संस्था आणि कर्मवीर भाऊराव पाटील यांच्यावर त्यांचे नितांत प्रेम व निष्ठा होती. ‘रयत माझा श्वास आहे’ असे ते नेहमी म्हणत. कर्मवीरांनी उभारलेली ही संस्था शिक्षणाची अखंड वाहणारी गंगोत्री झाली पाहिजे. ग्रामीण भागातील मुले शिकली पाहिजेत. हा ध्यास त्यांनी सतत घेतला होता. ग्रामीण भागातील शाळांसाठी जमिनी आणि देणग्यांसाठी ते वणवण फिरले आहेत. अधिकाधिक शाळा आणि महाविद्यालये स्थापन करून शिक्षणाचे दरवाजे सर्वांसाठी खुले केले. आपल्या चेअरमन पदाच्या काळात त्यांनी औद्योगिक प्रशिक्षण संस्था, आश्रमशाळा, नापासांची शाळा, साखरशाळा, श्रमिक विद्यापीठ, संगणक शिक्षक केंद्र, ‘कमवा व शिका’ या योजनेवर भर, स्पर्धा परीक्षा केंद्रे, उरुकुल प्रकल्प, लक्ष्मीबाई पाटील शिष्यवृत्ती योजना, सावित्रीबाई फुले दत्तक-पालक योजना यांची राबणूक, दुर्बल शाखा विकास, म.वि.रा. शिंदे अध्यासन केंद्रे आदींची स्थापना केली.
ग्रामीण भागातील मुलींना शिक्षण मिळावे यासाठी त्यांनी वसतिगृहांची निर्मिती केली. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे स्त्रियांमध्ये शिक्षणाबद्दल जागरूकता वाढली आणि सामाजिक परिवर्तनाला चालना मिळाली. शिक्षणाच्या गुणवत्ता सुधारण्यासाठी त्यांनी शिक्षकांचे नियमित प्रशिक्षण, आधुनिक तंत्रज्ञानाचा उपयोग, आणि अद्ययावत अभ्यासक्रम राबवले. त्यांनी विद्यार्थ्यांना केवळ अकादमिक शिक्षणच नाही, तर मूल्याधारित आणि कौशल्यावर आधारित शिक्षण दिले. शिक्षण हे सामाजिक समतेचे साधन मानले. त्यांनी जाती-धर्माच्या पलीकडे जाऊन विद्यार्थ्यांना समान संधी उपलब्ध करून दिल्या. शिक्षणामुळे समाजातील वंचित घटकांना सक्षम होण्यासाठी त्यांचा मोठा हातभार लागला. त्यांनी शिक्षणाला एक व्यापक दृष्टिकोन दिला, जिथे प्रत्येकाला शिक्षण हक्क प्राप्त व्हावा आणि शिक्षणातून समाजात सकारात्मक बदल घडवता यावा, हा त्यांचा उद्देश होता. त्यांच्या दूरदृष्टीमुळे रयत शिक्षण संस्था आज महाराष्ट्रातील एक अग्रगण्य संस्था बनली आहे.
डॉ. एन. डी. पाटील यांचे सामाजिक चळवळीतील योगदान हे व्यापक आणि सर्वसमावेशक होते. त्यांनी शेतकरी, शेतमजूर, महिला, आणि वंचित घटकांना न्याय देण्यासाठी उभे केलेले चळवळी आजही प्रेरणादायी ठरतात. सामाजिक समता, न्याय आणि सक्षमीकरण यांसाठी त्यांचे कार्य महाराष्ट्राच्या सामाजिक इतिहासात महत्त्वाचे स्थान राखते. त्यांच्या कार्यामुळे शिक्षणाच्या माध्यमातून महाराष्ट्रात सामाजिक क्रांतीची दिशा ठरली. डॉ. एन. डी. पाटील यांचे निधन महाराष्ट्राच्या सामाजिक चळवळीसाठी एक मोठा धक्का आहे. त्यांचे कार्य आणि योगदान अत्यंत महत्त्वपूर्ण होते. त्यांनी महाराष्ट्रातील शेतकरी, आदिवासी, आणि उपेक्षित समाजाच्या हक्कांसाठी संघर्ष केला आणि त्यांच्या समस्यांवर लक्ष दिले. त्यांचे नेतृत्व आणि कार्य सामाजिक न्याय, समानता, आणि हक्कांच्या चळवळींचे आधारवड होते. त्यांचे निधन या चळवळींमध्ये एक मोठी पोकळी निर्माण करेल, पण त्यांच्या कार्याचा वारसा, त्यांचे पुरोगामी विचार आणि ध्येय पुढे नेण्याची आवश्यकता आहे.

• –प्रा. डॉ. बाबुराव घुरके
  लेखक रयत शिक्षण संस्थेच्या राजर्षी छत्रपती शाहू कॉलेजमध्ये सहाय्यक प्राध्यापक