अमेरीकेची कुटनिती! ‘नॉनव्हेज दूध’ विक्रीसाठी भारतावर दबाव, दूध कसं तयार होतं?

नवी दिल्ली / महान कार्य वृत्तसेवा

भारत आणि अमेरिका हे दोन आर्थिक महासत्ता 2030 पर्यंत आपापसातील व्यापार 500 अब्ज डॉलरपर्यंत नेण्याच्या दिशेने वाटचाल करत आहेत. मात्र, या मार्गावर एक मोठा अडथळा ठरतोय. डेअरी प्रॉडक्ट्सवरील वाद, विशेषत: नॉनव्हेज दूध या संकल्पनेभोवती निर्माण झालेला सांस्कृतिक संघर्ष.

नॉनव्हेज दूध म्हणजे काय?

वैज्ञानिकदृष्ट्‌‍या नॉनव्हेज दूध असा कोणताही प्रकार नाही. दूध हे नैसर्गिकरीत्या शाकाहारी मानलं जातं. मात्र, भारतात काही धार्मिक गटांच्या मते, जर गायींना मांसजन्य चारा – जसे की प्राण्यांची हाडं, रक्त, माशांचे अवशेष, कोंबडीचे भाग किंवा जनावरांची चरबी दिली जात असेल, तर त्या गायींकडून मिळणारे दूध शुद्ध शाकाहारी राहात नाही. या धार्मिक संवेदनशीलतेच्या पार्श्वभूमीवर भारत सरकारने अशा डेअरी उत्पादनांवर बंदी घालण्याचा विचार केला आहे.

भारतीय संस्कृतीतील गाय आणि दूध

हिंदू आणि जैन धर्मांमध्ये गाय पवित्र मानली जाते. या समुदायांच्या श्रद्धेनुसार, गायीचं दूध तेव्हाच पवित्र मानलं जातं, जेव्हा ती गाय संपूर्ण शाकाहारी आहार घेत असते. म्हणूनच गायींच्या खाद्यपद्धतीबाबत भारतात जागरूकता आणि भावना तीव्र आहेत. त्यात अमेरिकन पद्धतीने तयार होणाऱ्या दुधाचा विरोध नैसर्गिकच मानला जातो.

अमेरिकेचे युक्तिवाद

अमेरिकेतील डेअरी फार्म्समध्ये उच्च उत्पादनासाठी प्रथिनयुक्त, स्वस्त आणि ऊर्जा-समृद्ध आहार वापरला जातो. यामध्ये प्राणीजन्य पदार्थांचा समावेश असतो. अमेरिकन कंपन्यांचं म्हणणं आहे की दूध हे गायीच्या शरीरातून येतं, त्यामुळे चाऱ्याचा त्यावर परिणाम होत नाही आणि त्यामुळे ते शाकाहारीच मानलं पाहिजे. त्यांनी भारत सरकारकडून सुचवलेल्या नॉनव्हेज दूध लेबलिंगवरही आक्षेप घेतला आहे.

भारत सरकारची भूमिका आणि प्रस्ताव

भारतीय अन्न सुरक्षा व मानक प्राधिकरण ने असा प्रस्ताव सादर केला आहे की जर डेअरी उत्पादन प्राणीजन्य चारा खाणाऱ्या गायींकडून आले असेल, तर त्या उत्पादनावर लाल रंगाचा ‘नॉनव्हेज दूध’ चिन्ह लावणं बंधनकारक करावं. यामुळे ग्राहकांना त्यांच्या धार्मिक श्रद्धांनुसार निर्णय घेता येईल.

भारतातील पारंपरिक डेअरी पद्धती

भारतामध्ये बहुतांश गायींना शाकाहारी आहार दिला जातो – जसे की गवत, ओला-सुकं चारा, डाळींचे कोंब, गहू, मका, खळी इत्यादी. काही आधुनिक डेअरी फार्ममध्ये पाश्चिमात्य पद्धतींचा प्रभाव असला तरी, प्राणीजन्य चाऱ्याचा वापर अद्याप व्यापक प्रमाणावर स्वीकारला गेलेला नाही.

आरोग्यावर परिणाम होतो का?

शास्त्रीय संशोधनानुसार, नॉनव्हेज फीड खाल्लेल्या गायींचं दूध पौष्टिक असून आरोग्याला अपायकारक नाही. मात्र भारतात हा विषय शुद्धतेपेक्षा भावनिक आणि धार्मिक मूल्यांशी अधिक संबंधित आहे.

भारत-अमेरिका व्यापारासाठी डेअरी क्षेत्र हे आर्थिकदृष्ट्‌‍या महत्त्वाचं आहे, पण सांस्कृतिक फरकामुळे वाद निर्माण झाला आहे. भारताच्या दृष्टिकोनातून हा विषय केवळ आयात-निर्यातीचा नसून, कोट्यवधी शेतकरी, धर्म आणि समाजाशी जोडलेला आहे. म्हणूनच, यावर कोणताही निर्णय अत्यंत सावधपणे आणि सर्वपक्षीय समन्वयाने घेणं आवश्यक आहे.